ساختن مسجداگرچه در روایات اسلامی به دلیل نقش تعیین‌کننده مسجد در حاکمیت ارزش‌های دینی، تأکید فراوانی در گسترش فرهنگ ساختن مسجد در جامعه اسلامی شده است، اما می‌توان گفت چگونگی معماری ساختمان مسجد، بستگی به نیاز و شرایط زمان و مکان دارد که با تأمل در راه‌نمایی‌های کلی پیشوایان دین، اصولی مانند وسیع و جادار ساختن مسجد برای پیش‌بینی ظرفیت مورد نیاز آیندگان، رعایت سادگی و... به عنوان فرهنگ معماری اسلامی مسجد، از آن‌ها به دست می‌آید. فهرست مندرجات۱.۱ - اعتبار معاطات ۲ - گسترش فرهنگ ساختن مسجد ۲.۱ - حدیثی از پیامبر ۳ - اصول فرهنگ معماری اسلامی ۳.۱ - پیش‌بینی ظرفیت مورد نیاز آیندگان ۳.۱.۱ - روایتی از پیامبر ۳.۲ - رعایت سادگی ۳.۲.۱ - روایتی از امام صادق ۳.۲.۲ - روایتی از رسول اکرم ۳.۲.۳ - روایتی دیگر ۳.۲.۴ - روایتی از امام باقر ۳.۲.۵ - روایتی از اهل سنت ۳.۲.۶ - حدیث قدسی ۳.۲.۷ - بیان یک نکته ۳.۳ - ناپسند بودن تقلید ۳.۳.۱ - روایتی از امام علی ۳.۳.۲ - روایتی از رسول خدا ۳.۳.۳ - روایتی از امام محمدباقر ۴ - کراهت محراب‌سازی در مساجد ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - احکام فقهی ساختن مسجدساختن مسجد از مستحبات مؤکد است و اجر بزرگ و ثواب عظیمی دارد و در حدیث آمده که پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «هر که در دنیا مسجدی بسازد، خداوند متعال در برابر هر وجب آن - یا فرمود: در برابر هر ذراع آن - به مقدار چهل هزار سال راه پیمودن، شهری از طلا و نقره و درّ و یاقوت و زمرّد و زبرجد و لؤلؤ به او عطا می‌فرماید.» [۱]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۶۰، کتاب الصلاة، المقدمة الرابعة فی المکان، مسالة۱۸.
۱.۱ - اعتبار معاطاتاز مشهور فقها نقل شده که در مسجد شدن زمینی (که می‌خواهد مسجد شود) معتبر است که صیغه وقف جاری شود، مثل آنکه بگوید: «وقف کردم آن را به‌عنوان مسجد قربة الی اللَّه» لیکن بنابر اقوی همین که قربة الی اللَّه به‌قصد مسجد بودن، ساخته شود و یک نفر هم به اذن سازنده‌اش در آن نماز بخواند کفایت می‌کند و مسجد می‌شود. [۲]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۶۰، کتاب الصلاة، المقدمة الرابعة فی المکان، مسالة۱۹.
پس «در امثال مساجد و مقابر و راه‌ها و خیابان‌ها و پل‌ها و کاروان‌سراهایی که برای توقف مسافران مهیا شده و درخت‌هایی که برای استفاده عابرین از سایه و میوه آن‌ها کاشته می‌شوند، بلکه امثال حصیرهای مساجد و قندیل‌های زیارتگاه‌ها و نظایر این‌ها و خلاصه هر چیزی که برای مصلحت عموم حبس باشد، معاطات کفایت می‌کند؛ پس اگر ساختمانی به‌عنوان مسجد بسازد و به عموم اذن بدهد که در آن نماز بخوانند و بعضی از مردم در آن نماز بخوانند در وقف آن کافی است و مسجد می‌شود. و «آنچه که ذکر کردیم از کافی بودن معاطات در مسجد، فقط در صورتی است که اصل ساختن به‌قصد مسجد باشد، به اینکه قصدش از ساختن و عمران آن، این است که مسجد باشد خصوصاً اگر زمین مباحی را برای مسجد حیازت کند و به همین نیّت آن را بسازد و اما اگر برای او ساختمان مملوکی باشد؛ مانند خانه یا سرایی، سپس نیّت کند که مسجد باشد و مردم را به نماز در آن وادار کند بدون آنکه صیغه را اجراء نماید، اکتفا به آن مشکل است.۲ - گسترش فرهنگ ساختن مسجدبه دلیل نقش تعیین‌کننده مسجد در حاکمیت ارزش‌های دینی، روایات اسلامی، تأکید فراوانی در گسترش فرهنگ ساختن مسجد در جامعه اسلامی دارند و توصیه می‌کنند که مسلمانان، به هر اندازه که می‌توانند، با ساختن مسجد در هر جایی که مورد نیاز باشد، در شهر و روستا و جاده‌های ارتباطی، به گسترش این فرهنگ کمک کنند. ۲.۱ - حدیثی از پیامبرتا آن‌جا که از باب مبالغه، در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) روایت شده است: «وَ مَنْ بَنَى مَسْجِداً وَ لَوْ مَفْحَصَ قَطَاةٍ بَنَى اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّة»؛ «هر کس مسجدی بسازد، اگرچه به قدر آشیانه مرغ سنگ‌خواره باشد، خداوند برای او خانه‌ای در بهشت خواهد ساخت». هم‌چنین این سخن در روایت دیگری از امام صادق (علیه‌السلام) نیز نقل شده است. [۶]
برقی، ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج۱، ص۵۵، محقق و مصحح:محدث، جلال‌الدین، دارالکتب الاسلامیة، قم، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
۳ - اصول فرهنگ معماری اسلامیچگونگی معماری ساختمان مسجد، بستگی به نیاز و شرایط زمان و مکان دارد؛ اما با تأمل در راه‌نمایی‌های کلی پیشوایان دینی در منابع روایی شیعه و سنی، چند نکته را می‌توان به عنوان اصول فرهنگ معماری اسلامی مسجد، از آن‌ها استنباط کرد: ۳.۱ - پیش‌بینی ظرفیت مورد نیاز آیندگاننخستین نکته‌ای که در برخی روایات به آن اشاره شده، این است که در ساختن مسجد، نباید تنها نیاز فعلی مردم را در نظر گرفت؛ بلکه باید تا حد امکان، نیاز آیندگان را نیز مد نظر داشت تا کم‌تر نیاز به تخریب آن برای توسعه پدید آید؛ ۳.۱.۱ - روایتی از پیامبرچنانکه در روایتی نقل شده است: أَنَّ رَسُولَ اللهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) أَتَى عَلَى قَوْمٍ مِنَ الْأَنْصَارِ وَهُمْ یَبْنُونَ مَسْجِدًا لَهُمْ، فَقَالَ: «أَوْسِعُوهُ تُمْلَئُوهُ»؛ پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، بر گروهی از انصار که برای خود مسجدی می‌ساختند، وارد شد و فرمود: «وسیع و جادار بنایش کنید که (در آینده) آن را پر خواهید کرد». [۷]
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، محقق:عطا، محمد عبد القادر، ج۲، ص۶۱۶، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۴ق.
[۸]
سلمی نیشابوری، ابوبکر محمد بن اسحاق، صحیح ابن‌خزیمة، ج۲، ص۲۸۰، محقق:اعظمی، محمد مصطفی، ج۲، ص۲۸۰، المکتب الاسلامی، بیروت، بی‌تا.
۳.۲ - رعایت سادگیروایاتی که مسجدسازی پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) را توصیف می‌کنند یا از آراستن مسجد با طلا و نقاشی نهی می‌کنند، در واقع، به لزوم رعایت اصل سادگی در معماری مسجد، اشاره دارند. به دیگر سخن، بهره‌گیری از هنر در معماری مسجد، اگر صرفاً برای ایجاد جاذبه ظاهری باشد و با فلسفه پایه‌گذاری مسجد همسو نباشد، نکوهیده است. در این‌جا به هر دو دسته از روایات اشاره می‌شود: ۳.۲.۱ - روایتی از امام صادقامام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، مسجدش را با خشت خام ساخت. وقتی جمعیت مسلمانان بسیار شدند، گفتند: ای پیامبر خدا! کاش دستور می‌دادی بر مسجد بیفزایند. پیامبر (این پیشنهاد را) پذیرفت و دستور داد بر آن افزودند و آن را به صورت یک خشت و نیم خشت، بنا کرد. باز هم مسلمانان، بسیار شدند و گفتند: ای پیامبر خدا! کاش دستور می‌دادی مسجد را بزرگ کنند. پیامبر قبول کرد و دستور داد آن را بزرگ کردند و دیوار آن را با آجر یک در میان افقی و عمودی، بنا نمودند. سپس گرما بر آنان شدت یافت. گفتند: ای پیامبر خدا! کاش دستور می‌دادی سایه‌بانی بر مسجد می‌ساختند. دستور داد تا ستون‌هایی از تنه درخت خرما بر پا کنند. سپس چوب‌های پهن، شاخ و برگ خرما و اذخر (نوعی گیاه خشک سبز، گورگیاه) بر آن افکنند و در آن به سر بردند، تا آنکه باران بارید و از (سقف) مسجد بر آنان چکید. گفتند: ای پیامبر خدا! کاش دستور می‌دادی مسجد را گل‌اندود کنند. فرمود: نه! و سایه‌بانی همچون سایه‌بان موسی (کافی است). چنان بود تا آنکه پیامبر خدا از دنیا رفت. دیوار مسجد پیش از آنکه سایه‌بان بر آن بزنند، به اندازه یک قامت بود. هرگاه که سایه به اندازه یک گز ـ که به اندازه آغل بز بود ـ می‌رسید، نماز ظهر را، و چون سایه دو برابر آن می‌شد، نماز عصر را می‌خواند». [۹]
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۲۹۵ ۲۹۶، محقق و مصحح:غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمددارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
۳.۲.۲ - روایتی از رسول اکرمپیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در بیان نشانه‌های آخر زمان فرمود: «ای سلمان! در آن هنگام، مسجدها همچون کلیساها و کنیسه‌ها زینت می‌شوند». [۱۰]
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۰۵، محقق و مصحح:موسوی جزائری، سید طیب، دارالکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
۳.۲.۳ - روایتی دیگرپیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) فرمود: «هرگاه دیدید که قرآن‌ها، جامه‌ای زیبا بر تن کرده‌اند و مساجد، زینت یافته‌اند و مناره‌ها، قد برافراشته‌اند و قرآن، با ساز و آواز خوانده می‌شود و مسجدها، گذرگاه قرار گرفته‌اند، مؤمن در آن روزگار، از گوگرد سرخ، کمیاب‌تر خواهد بود. آری! مساجدشان آذین‌بندی و جسمشان پاکیزه؛ اما دل‌هایشان از مردار، بدبوتر است». [۱۱]
فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج۱، ص۳۳۸، انتشارات رضی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
۳.۲.۴ - روایتی از امام باقراز امام باقر (علیه‌السلام) درباره نماز خواندن در مسجدهای نقاشی شده پرسیده شد. آن حضرت در پاسخ فرمود: «آن را نمی‌پسندم؛ اما امروزه، شما را زیان نمی‌رساند. اگر عدل بر پا شود، خواهید دید در این باره چه خواهد کرد». [۱۲]
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۳۶۹، محقق و مصحح:غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمددارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
۳.۲.۵ - روایتی از اهل سنتدر منابع اهل‌سنت نیز روایاتی از سیره عملی پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) نقل شده، که مشابه روایات شیعه است؛ مانند روایات زیر: «مسجد (پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)) در زمان پیامبر خدا با خشت بنا شده بود و سقفش از شاخه بی‌برگ نخل و ستون‌هایش تنه درخت خرما بود. ابوبکر، چیزی بدان نیفزود؛ اما عمر آن را توسعه داد و بر همان بنیانش ـ که در زمان پیامبر خدا بود ـ با خشت خام و شاخه‌های نخل و ستون‌های چوبی ساخت. سپس عثمان، افزایش بسیاری در آن پدید آورد و دیوارش را با سنگ‌های نقش‌دار و گچبری، و ستون‌هایش را با سنگ‌های نقش‌دار، و سقفش را با چوب ساج، بنا کرد». [۱۳]
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۱، ص۹۷، محقق:الناصر، محمد زهیر بن ناصر، دار طوق النجاة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
۳.۲.۶ - حدیث قدسیدر حدیثی قدسی، خداوند می‌فرماید: «خانه‌ها را برایم برافراشته می‌سازند و مسجدها را به خاطر من، آذین می‌بندند. مرا چه حاجت به برافراشتن خانه‌هایی که در آن‌ها سکنا نمی‌گزینم، و به آراستن مسجدهایی که در آن‌ها وارد نمی‌شوم! به افراشتن آن‌ها فرمان داده‌ام، تنها برای اینکه در آن‌ها یاد شوم، و تسبیحم کنند؛ در حالی که جان‌ها و خردها و دل‌هایشان را آلوده کرده و ویران می‌سازند». ۳.۲.۷ - بیان یک نکتههمانطور که گفته شد در چگونگی ساخت و معماری مسجد باید زمان و مکان لحاظ شود، و منظور این نیست که امروزه با پیشرفت ساخت‌و‌ساز و پیدایش مصالح ساختمانی جدید و تغییر شیوه‌های معماری، هنوز با گل و خشت و چوب مسجد ساخته شود؛ بلکه پیام این دسته از روایات رعایت سادگی در ساخت مسجد است؛ به گونه‌ای که متناسب با محل عبادت باشد. ۳.۳ - ناپسند بودن تقلیدناپسند بودن تقلید و پیروی از معابد غیر مسلمانان: اصولاً تشبه به غیر مسلمانان، به دلیل آثار سوء روانی و اجتماعی آن، از نظر اسلام همواره ممنوع است. ۳.۳.۱ - روایتی از امام علیچنانکه از امام علی (علیه‌السلام) روایت شده است: «قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یَکُونَ مِنْهُم»؛ «کسی که خود را شبیه مردمی سازد، جز به‌ندرت، در آستانه آن قرار می‌گیرد که از آنان باشد». اما در خصوص معماری مسجد، از برخی روایاتی که از کنگره‌سازی در مساجد نهی کرده‌اند، چنین بر‌می‌آید که دلیل این نهی، همانند شدن مسجد به معابد یهود و نصاراست. ۳.۳.۲ - روایتی از رسول خدامانند اینکه پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) فرمود: «می‌بینم شما را که پس از من، مسجدهایتان را کنگره‌دار می‌سازید، همان‌گونه که یهود، کنیسه‌های خود را و مسیحیان، کلیساهایشان را کنگره‌دار می‌سازند». [۱۷]
ابن‌ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۲۴۴، تحقیق:عبد الباقی، محمدفؤاد، دار احیاء الکتب العربیة، فیصل عیسی البابی الحلبی، بی‌تا.
[۱۸]
صالحی دمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۰، ص۱۳۴، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
۳.۳.۳ - روایتی از امام محمدباقرهمچنین در روایت دیگری از امام باقر (علیه‌السلام) در بیان سیره امام علی (علیه‌السلام) آمده است که محراب‌های خاصی را که شبیه قربانگاه‌های یهود بود، از بین می‌برد: ابی رحمه الله قال حدثنا سعد بن عبدالله عن احمد بن محمد بن عیسی عن محمد بن یحیی الخزاز عن طلحة بن زید عن جعفر بن محمد عن ابیه (علیه‌السلام): «ان علیا (علیه‌السلام) کان یکسر المحاریب اذا رآها فی المساجد و یقول کانها مذابح الیهود». بدیهی است که تفاوتی میان یهود و نصارا با سایر فرق غیر مسلمان، در نکوهیده بودن تقلید از معابد آنان نیست. ۴ - کراهت محراب‌سازی در مساجدفقیه گران‌مایه شیعه، مؤلف «جواهر الکلام»، پس از نقل آرای فقیهان پیشین و تبیین مقصود آنان از فتوا دادن به کراهت محراب‌سازی در مساجد، در مقام نتیجه‌گیری، چنین می‌نویسد: آنچه در مسئله محراب‌سازی مکروه است، یکی از این سه چیز است: مقصوره (به صورت حجره کوچک و خلوت خانه)، محراب‌های بسیار فرو رفته در دیوار ـ که شبیه مقصوره است ـ و محراب‌های ویژه‌ای که به شکل مستقل در (برخی) مساجد ساخته می‌شود و شبیه قربانگاه‌های یهود است... و اما محراب‌هایی که تنها به صورت اثری در دیوار و با هدف نمایاندن قبله ایجاد می‌شوند و یا اندکی در دیوار فرو رفته‌اند، هیچ کراهتی ندارند؛ چنان‌که سیره متداول امروزه به دور از هرگونه واکنش منفی، به‌کارگیری چنین محراب‌هایی را تأیید می‌کند؛ بلکه کم‌تر مسجدی است که فاقد چنین محرابی باشد. [۲۰]
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۴، ص۱۱۰، محقق و مصحح:قوچانی، عباس، آخوندی، علی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
۵ - پانویس۶ - منبع• پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ساختن مسجد»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۱۷. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |